ضوابط طراحی و اجرای «نما» در ساختمان‌های جدید با هدف جلوگیری از ادامة آشفتگی سیمای پایتخت، ابلاغ شد. مقررات «نما» که برای اولین‌بار، صورت ساختمانها را همانند قسمت‌های پنهان سازه، مشمول رعایت اصول واحد می‌کند، دارای 30 ضابطه است که از ابتدای نماکاری (خرید مصالح) تا انتهای آن‌را شامل می‌شود. احکام ضوابط نما در 3 سطح «الزام»، «توصیه» و «پرهیز» تنظیم شده؛ به‌طوری‌که استفاده از مصالح مقاوم دربرابر فرسایش و آلودگی، «ضروری» و به‌کارگیری مجسمه و نمادهای ضدفرهنگی و رنگ‌های تند، «ممنوع» عنوان شده است.
معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران ضوابط جدید طراحی و اجرای «نما» در انواع ساختمانها را به مناطق 22 گانه ابلاغ کرد.
این ضوابط پیش‌تر به‌صورت کلی مطرح شده بود اما هم‌اکنون جزئیات آن که شامل 30 نوع مقررات و دستورالعمل برای نحوة چیدمان نمای ساختمانها می‌شود، اعلام شده و باید توسط سازنده‌ها، اعمال و مورد استفاده قرار بگیرد. ضوابط جدید از ابتدایی‌ترین مرحلة نماکاری که همان «خرید مصالح مخصوص نما» است، فرمان عملیات نما را تحت کنترل می‌گیرد و سپس بر مراحل میانی همچون «طراحی نما» و مرحلة اصلی یعنی «اجرای نما» نظارت می‌کند.
صورت ساختمانها به‌عنوان اجزای تشکیل‌دهندة سیمای تهران، تاکنون چندان تحت کنترل واحد نبوده و برخلاف سایر قسمت‌های پنهان ساختمان که مشمول مقررات نظام مهندسی و شهرداری است، اجرای «نما» عملاً خارج از محدودة استحفاظی این دو نهاد بوده و نما‌‌ها بیش‌تر تحت‌تأثیر سلیقه بساز و بفروش‌ها و تقلید چشمی یک سازندة از کار سازندة دیگر، اجرا شده است.
به‌عنوان مثال، در سال‌های اخیر، نوعی سنگ نما که چندان هم دربرابر فرسایش ناشی از نور خورشید و رطوبت و باد و باران، مقاومت کافی ندارد، به نمای غالب ساخت‌وسازهای مسکونی بدل شده است. این اواخر هم، نورپردازی‌های نه‌چندان جذاب، در ساختمان‌های جدید برخی مناطق مد شده است.
برای ساماندهی این آشفته‌بازار، دفتر معماری و ساختمان معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران، مجموعه‌ای تحت عنوان «ضوابط عام نمای ساختمان» را تدوین کرده تا با اجرای آن توسط سازنده‌ها و نظارت شهرداران مناطق بر حسن اجرای این ضوابط واحد، سیمای شهر تهران از آشفتگی سال‌های اخیر فاصله گرفته و به‌سمت آراستگی حرکت کند.
ضوابط جدید نمای ساختمان، دارای 3 سطح ایجابی، توصیه‌ای و سلبی است به این معنی که عمل به بخشی از ضوابط از سوی سازنده‌ها، حکم الزام دارد. برای بخشی دیگر، حالت توصیه‌ای در‌نظر گرفته شده و سایر ضوابط نیز حکم «پرهیز» و عدم اجرا را دارد. در قالب مقرراتی که شهرداری تهران برای نحوة طراحی و اجرای نمای ساختمان‌های جدید وضع کرده، مالکان پروژه‌های ساختمانی باید از به‌کارگیری رنگ‌های تند و غیرهماهنگ با نمای غالب ساختمان‌های محله، پرهیز کنند و همة تأسیسات فنی نصب‌شده در بیرون و بام ساختمان را دربرابر «دید عمومی» استتار کنند. همچنین استفاده از مصالح مقاوم دربرابر فرسایش و آلودگی، یک الزام است و درمقابل، باید از نصب علائم، نماد و مجسمه‌های اشاعه‌دهندة تفکرات دینی و ضدفرهنگی پرهیز شود.
مدیریت شهری، برای تضمین اجرای ضوابط نما، عدول از حداقل‌های پیش‌بینی‌شده در ضوابط را جزو خطوط قرمز مربوط به پایان کار قرار داده به این معنی که اگر «نما» با دستورالعمل‌ها تناسب نداشته باشد، پایان کار ساختمانی صادر نخواهد شد.
درباره جزییات ضوابط نما، با سهیلا صادق، مدیرکل معماری و ساختمان شهرداری تهران گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانیم:
سال گذشته معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران از تهیة پیش‌نویس ضوابط عام نمای ساختمان خبر داد. تدوین ضوابط نما در چه مرحله‌ای است و چه راهکاری برای انطباق این ضوابط که بخش تئوری کار محسوب می‌شود با عملیاتی‌شدن این ضوابط پیش‌بینی شده است؟
یکی از مهمترین وظایفی که در طرح جامع و طرح تفصیلی جدید تهران و متعاقب آن در برنامة عملیاتی 5 ساله شهرداری تهران تکلیف شده است موضوع «ساماندهی و ارتقای کیفیت سیما و منظر شهری در جهت احیای معماری و شهرسازی ایرانی‌اسلامی» در مقیاس کلان و «بهبود وضعیت نمای ابنیه شهر» در مقیاس خرد است.
در این راستا اداره‌کل معماری و ساختمان اقداماتی را به موازات یکدیگر آغاز کرده است. اولین اقدام عملیاتی در این بخش تدوین مبانی و اصول اولیه شامل تدوین «ضوابط عام نمای شهر تهران» است. این ضوابط به مناطق 22 گانه ابلاغ شده و هم‌اکنون هم توسط اداره‌کل معماری و ساختمان نحوة اجرای آن کنترل می‌شود. برای اجرایی‌شدن این ضوابط کمیته‌های نما در سطح مناطق پیش‌بینی‌شده که از افراد متخصص در زمینة معماری و شهرسازی خصوصاً طراحی شهری تشکیل شده و در کنار مسئوولان منطقه که در روند صدور پروانة ساختمانی فعالیت می‌کنند، قرار می‌گیرند و پشتیبانی علمی و فنی طرح‌ها را عهده‌دار هستند. دومین گام، برگزاری دوره‌های آموزشی به‌منظور آگاهی و ارتقای دانش و سطح علمی پرسنل شهرداری تهران با بهره‌گیری از تجربیات استادان و متخصصان امر است. برنامه‌ریزی این دوره‌های آموزشی تا پایان سال به‌صورت هفتگی به تفکیک مناطق تنظیم شده و تاکنون 6 دوره برگزار شده است.
ضوابط نما در چند بخش تدوین شده است و براساس آن سازندگان و طراحان نمای ساختمان به اجرای چه بایدها و نبایدهایی ملزم شده‌اند؟
ضوابط عام نما شامل 3 مرحلة کلی انضباط نما، نظم نما و انتظام نما است. این ضوابط در 5 بخش شامل مصالح، ملحقات، تابلوها، پیش‌آمدگی و بازشوها و بام تدوین شده است. مرحلة نخست ضوابط یعنی انضباط نما در 3 رده ایجابی (بایدها)، سلبی (نبایدها) و (توصیه‌ها) به جمع‌بندی رسید. موارد سلبی شامل مواردی می‌شود که سازنده نباید آن‌ها را اجرا کند. به‌عنوان مثال سازنده از استفاده از اشکال ناموزون، جانمایی برخی مجسمه‌ها که به فرهنگ ما تعلق ندارد یا استفاده از برخی الگو‌ها و سبک‌های غیرمتعارف منع شده است.
موارد ایجابی ضوابط عام نما شامل چه مواردی می‌شود؟
شامل مواردی می‌شود که طراح باید در زمان طراحی به آن عمل کند که در همان قالب «مصالح، ملحقات، پیش‌آمدگی، بازشو و بام» قرار می‌گیرد. به‌طور مثال مقرر شده هرگونه پیش‌آمدگی مثل بالکن باید در محدودة ملک قرار داشته باشد.
چرا محدود است؟
بهتر است به‌جای محدود بگوییم این ضوابط کلی است. علت آن هم این است که به هر حال برای شهری مانند تهران با چنین وسعتی که هر منطقه آن یک شهر است و از ویژگی‌های متفاوت کالبدی، بصری، عملکردی، اجتماعی و اقتصادی برخوردار است، باید در مرحلة اول به‌صورت کلی مواردی را که بسیار به چشم می‌خورد و با فرهنگ ما مغایر است اصلاح کرد تا بعد بر مبنای مطالعات دقیق‌تری که انجام خواهد شد جزئیات بیش‌تری را ارایه دهیم.
در این مورد لازم است توجه شما را به این نکته جلب کنم که مهمترین موضوعی که باید در طراحی ساختمانها به آن توجه شود، اول شرایط اقلیم منطقه است که در ابعاد بازشوها، میزان پیش‌آمدگی‌ها، مصالح مصرفی و مواردی از این قبیل تأثیرگذار است. دوم عملکرد ساختمان باید مورد توجه قرار گیرد.
به‌طور مثال نمای ساختمانی که کاربری آن فروشگاه است با نمای ساختمان یک مدرسه متفاوت است. همین‌طور نمای یک ساختمان مسکونی با نمای یک ساختمان تجاری باید متفاوت باشد در‌نتیجه یک ضابطه برای عموم ساختمانها نمی‌تواند پاسخ‌گو باشد. به همین دلیل ضابطه‌ای که تدوین شده خیلی کلی است و خطوط کلی الزامات را بیان می‌کند و در مراحل بعدی کامل‌تر خواهد شد.
در اصول طراحی‌شده چه ضوابطی برای نمای ساختمان بلندمرتبه الزامی عنوان شده است؟
مهمترین موضوعی که درمورد تک بناهای بلندمرتبه باید رعایت شود، توجه به هم‌جواری‌های آن است. یعنی غیر از موضوعاتی همچون ظرفیت خیابان‌های همجوار و جمعیت‌پذیری باید به همجواری‌ها و همسایه این ساختمانها توجه شود که از نور، هوا و دید مناسب محروم نشوند. درمورد طراحی نمای بناهای بلندمرتبه هنوز ضابطة مشخصی تدوین نشده ولی معیارهایی در دست تهیه قرار دارد که براساس آن معیار‌ها طرح‌ها ارزیابی شوند.
برای آن‌که ضوابط نمای ساختمان ضمانت اجرا داشته باشد و به تعبیری نوعی عامل بازدارنده سازند، آیا جریمه یا بستة تشویقی برای آن پیش‌بینی شده است؟
به‌صورت مشخص، جریمه‌ای برای اجرایی‌نشدن ضوابط نما وجود ندارد اما فرآیندی که تعریف شده به کنترل طرح‌ها می‌پردازد. به این ترتیب که طرح نما در کمیته‌های نمای مناطق شهرداری بررسی می‌شود و براساس مصوبة کمیته پروانه ساختمانی صادر می‌شود. تأیید نقشه نمای ساختمان در این کمیته‌ها به منزلة مهر تأیید نقشه نما است. پس از صدور پروانة ساختمانی و اجرای عملیات ساختمانی، بر نمای در‌حال ساخت نظارت و کنترل اعمال می‌شود تا مشخص شود مطابق با نقشه‌ها پیش می‌رود یا خیر. در‌صورت رعایت‌نشدن نقشة نمای تأیید‌شده به مالک تذکرات لازم داده می‌شود تا نمای ساختمان را مطابق نقشه‌های مصوب اجرا کند.
نظارت بر اجرای نما توسط شهرداری انجام می‌شود یا سازمان نظام مهندسی؟
فعلاً توسط شهرداری این نظارت انجام می‌شود. سازمان نظام مهندسی فقط به‌صورت کلی بر هر مرحله از ساختمان نظارت دارد ولی اینکه آیا نمای اجرا‌شده با نقشه‌های مصوب تطبیق دارد یا خیر هنوز ورود پیدا نکرده است.
این نکته را اضافه کنم که ازآنجاکه اجرا‌نشدن نمای ساختمان به‌صورت اصولی جزو تخلف ساختمانی احراز نمی‌شود صدور جریمه تخلف برای آن امکانپذیر نیست اما می‌توان از اهرم‌هایی برای الزام مالک به رعایت نقشة نما استفاده کرد. مثل اینکه تا زمانی‌که نقشة نمای اجرا‌شده اصلاح نشود پایان‌کار صادر نشود. به تعبیر دیگر وقتی پروانة ساختمانی صادر می‌شود، مالک ملزم است زیرنظر مهندس ناظر نقشه‌های مصوب ساختمان را اجرا کند. وقتی‌که نقشه‌های نما مصوب می‌شود در‌صورت عمل‌نکردن به نقشة نما شهرداری منطقه می‌تواند گواهی عدم خلاف برای ساختمان صادر نکند چون از مفاد و نقشه‌های مصوبه تخلف کرده است.
اگر سازنده‌ای به تمامی ضوابط نما عمل کند و موارد توصیه‌ای را هم مدنظر قرار دهد بستة تشویقی مثل تراکم یا اعمال تخفیف در هزینة صدور پروانه ساختمانی برای آن وجود دارد؟
برای این مورد سازوکاری تعیین شده تا در مسیر صدور پروانة ساختمانی، نقشه‌های نما هم مانند سایر نقشه‌های معماری تأیید شود و پس از آن پروانة ساختمانی صادر شود. در این فرآیند اگر سازنده‌ای به اجرای ضوابط نما اقدام کند در پرداخت عوارض ساختمانی برای او تخفیف‌هایی در‌نظر گرفته می‌شود ولی هنوز در‌دست رسیدگی است و نهایی نشده است.
تدوین سند تکمیلی طرح جامع شهر تهران (برنامة راهبردی مدیریت منظر شهری تهران) در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
خوشبختانه طرح جامع تهران با اتخاذ رویکرد برنامه‌ریزی راهبردی که دارد از یک قالب سنتی خارج شده و با نگاهی جدید توانسته علاوه بر توجه به اصل انعطاف‌پذیری در سیاست‌گذاری، حوزه‌های جدیدی همچون حوزه‌های زیست‌محیطی و طراحی شهری را به قلمروی سیاست‌های طرح وارد کند. در این راستا، برنامة راهبردی طراحی شهری و مدیریت منظر شهری تهران به تصویب شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران رسیده، بنابراین تهیه سند مذکور الزامی قانونی برای شهر تهران به‌شمار می‌آید. بخشی از سند «برنامة راهبردی طراحی شهری و مدیریت منظر شهری تهران» به‌عنوان سندی که محتوای دیگر اسناد رسمی شهر را تکمیل و تدقیق می‌کند در سنوات گذشته تهیه شده و ادامة آن در برنامة سال جاری اداره‌کل معماری و ساختمان در جریان است.
