به گزارش باشگاه در و پنجره و نما
آیا سازمان برنامه و بودجه همان سازمانی است که امروز آن را می بینیم یا در طول تاریخچه اش فراز و فرود هایی بسیار رخ داده است؟ اصلا زمزمه های ایجاد چنین سازمانی از چه سالی شروع شد؟اگر به تاریخچه چنین سازمانی بنگریم در ابتدای تاسیس، به عنوان «شورای اقتصاد» در سال 1316 برمی خوریم. حدود هشتاد سال پیش به منظور هماهنگ ساختن فعالیت‌های عمرانی و لزوم تهیه برنامه‌هایی جهت رشد اقتصادی و اجتماعی کشور شورای اقتصادی تشکیل شد.
به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، در ۱۷ فروردین سال ۱۳۲۵ بود که به موجب تصویب‌نامه هیات وزیران مجمعی به نام «هیات تهیه نقشه اصلاحی و عمرانی کشور» تشکیل شد. هیات دولت پس از دریافت گزارشات ارائه شده از سوی این مجمع، در مرداد ماه سال ۱۳۲۵ تصویب کرد تشکل جدیدی به نام «هیات عالی برنامه» تشکیل شود تا به برنامه‌های ارائه شده از سوی وزارتخانه‌ها رسیدگی کند.
هیات عالی برنامه در سال ۱۳۲۷ لایحه قانون برنامه هفت ساله عمرانی کشور را تهیه و به مجلس وقت ارائه کرد.
** پیشنهاد هیات عالی برنامه در لایحه قانون برنامه هفت ساله عمرانی
در این لایحه برای نخستین بار با توجه به لزوم جلوگیری از ایجاد اصطکاک بین سازمان‌هایی که عملیات مشابه انجام می‌دهند از سویی و لزوم تحول اقتصادی کشور از سوی دیگر پیشنهاد شد؛ اجرای برنامه از طریق همکاری بین دوایر دولتی و سازمان‌های وابسته به دولت و نیز سازمانی خاص به نام سازمان برنامه انجام گیرد. به این ترتیب در شهریور ماه ۱۳۲۷ اداره‌ای به نام اداره دفتر کل برنامه تاسیس شد که بعداً این اداره سازمان موقت برنامه نامیده شد. در نهایت طبق قانون برنامه عمرانی ایران، مصوب ۲۶ بهمن ۱۳۲۷ سازمان برنامه به وجود آمد. تهیه برنامه تفصیلی و امکان سنجی اجرای طرح ها از تکالیفی بود که در برنامه اول برای سازمان جدید پیبش‌بینی شده بود.
** مهم ترین تحولات نظام برنامه ریزی در برنامه سوم عمرانی
نظام برنامه‌ریزی در برنامه سوم عمرانی تحولاتی اساسی یافت که یکی از مهمترین آنها این بود که دستگاههای اجرایی و وزارتخانه‌ها به طور مستقیم وارد فرآیند برنامه‌ریزی شدند. در مراحل اول، چارجوب کلی برنامه شامل هدف‌های کلان و تخصیص بخشی اعتبارات از جانب معاونت اقتصادی سازمان برنامه تعیین و در مرحله بعدی برنامه‌های اجرایی بخش‌ها در کمیته‌های بخشی تهیه شد.
کمیته‌های مزبور متشکل از نمایندگانی از معاونت اقتصادی سازمان برنامه و دستگاههای اجرایی ذی‌ربط بود. هدف از تشکیل این کمیته‌ها علاوه بر تسهیل فرآیند برنامه‌ریزی بخشی، گسترش و تعمیم مفاهیم برنامه‌ریزی در سطح وزارتخانه‌ها بود.
همچنین سازمان برنامه از حالت اجرایی خارج و اجرای طرح‌های عمرانی به دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها محول شد. سازمان فقط اجرای طرح‌هایی را که در برنامه دوم بر عهده داشت ادامه داد.
یکی دیگر از تحولات نظام برنامه ریزی در برنامه سوم عمرانی این بود که هیات نظارت و شورای عالی حذف شد و جای آن را هیات عالی برنامه و هیات حسابرسی گرفت ضمن اینکه معاونت طرح‌ها و برنامه در سازمان برنامه که مهمترین وظیفه آن تهیه گزارش اقتصادی و ارزیابی طرح‌های در دست اجرا و سنجش اقتصادی آنها بود، ایجاد شد.
دیگر تحولی که می توان از آن یاد کرد این است که سازمان برنامه موظف شد در پایان شهریورماه هر سال گزارش اقتصادی سال جاری و نیز پیش‌بینی سال آینده را تهیه و به هیات عالی برنامه ارایه کند.
بدین ترتیب با تصویب قانون برنامه و بودجه در ۱۵ اسفند ۱۳۵۱، سازمان برنامه به دلیل انتقال وظیفه تهیه و تدوین تمامی بودجه به آن، «سازمان برنامه و بودجه» نامیده شد.
**وظایف و اختیارات سازمان برنامه و بودجه
سازمان برنامه و بودجه ای که در سال 1351 تشکیل شد در زمینه برنامه‌ریزی، تنظیم بودجه و نظارت وظایف و اختیاراتی داشت که انجام مطالعات و بررسی‌های اقتصادی و اجتماعی به منظور برنامه‌ریزی و تنظیم بودجه و تهیه گزارش‌های اقتصادی و اجتماعی، تهیه برنامه درازمدت با تبادل‌نظر با دستگاههای اجرایی و تسلیم آن به شورای اقتصاد و نیز تهیه برنامه عمرانی پنج‌ساله طبق فصل چهارم این قانون از وظایف و اختیارات سازمان جدید بود.
پیشنهاد خط مشی‌ها و سیاست‌های مربوط به بودجه کل کشور به شورای اقتصاد، تهیه و تنظیم بودجه کل کشور، نظارت مستمر بر اجرای برنامه‌ها و پیشرفت سالانه آنها طبق مفاد فصل نهم این قانون و هماهنگ کردن روش‌ها و برنامه‌های آماری کشور هم در زمره وظایف و اختیارات سازمان برنامه و بودجه تعیین شد.
سازمان برنامه و بودجه، کارآیی و عملکرد در دستگاههای اجرایی کشوری و گزارش آن به نخست‌وزیر و نیز گزارش‌ها و مسائلی که باید در شورای اقتصاد مطرح شود مورد بررسی قرار می داد.
سوال اینجاست که آیا سازمان برنامه و بودجه به همین منوال یا حداقل با همین عنوان به کار خود ادامه داد؟ پاسخ این سوال «خیر» است؛ چرا که براساس مصوبه هشتاد و ششمین جلسه شورای اداری در تاریخ 11 اسفند سال 1378 به منظور تحقق مطلوب وظایف و اختیارات رئیس جمهوری موضوع اصل ۱۲۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و تامین یکپارچگی در مدیریت کلان و فراهم کردن زمینه تحقق مطلوب برنامه توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی کشور با ادغام دو سازمان برنامه و بودجه و امور اداری و استخدامی کشور، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور تشکیل شد و فعالیت‌های خود را از تیر ماه سال ۱۳۷۹ آغاز کرد.
** وقتی سازمان به معاونت ریاست جمهوری تبدیل می شود
این سازمان در برهه ای از تاریخ فعالیتش به معاونت نهاد ریاست جمهوری نیز تبدیل شد. ماجرا از این قرار بود در سال ۱۳۸۶ شورای عالی اداری در یکصد و سی و سومین جلسه خود، در راستای تحقق چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ و سیاست‌های کلی نظام و برنامه چهارم توسعه و به منظور حسن اجرای اصول ۶۰، ۱۲۴ و ۱۲۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و اجرای مفاد ماده ۱۵۴ برنامه چهارم توسعه مصوبه ای داشت دال بر اینکه معاونت نظارت و هماهنگی بر سیاست‌های اقتصادی و علمی معاون اول رئیس جمهوری، معاونت هماهنگی و نظارت راهبردی نهاد ریاست جمهوری، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و موسسات وابسته آن با تمام وظایف و اختیارات و مسوولیت‌ها و دارایی و تعهدات و اعتبارات و امکانات و نیروی انسانی، ادغام شوند و با عنوان دو معاونت به نام‌های «معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور» و «معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی رئیس جمهور» فعالیت خود را شروع کردند.
**برهه احیاء برنامه و بودجه
شورایعالی اداری در یکصد و شصت و هشتمین جلسه ای که در تاریخ 12 آذر 93 تشکیل داد به منظور ایجاد وحدت مدیریت و انسجام و یکپارچه‌سازی ساختار سازمانی لازم در اجرای اصول ۱۲۶و ۱۲۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی با احیاء و تشکیل سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و استان ها موافقت کرد. این شورا در یکصد و هفتاد و ششمین جلسه اش که روز دوم مرداد ماه 1395 برگزار شد با توجه به اختیارات اصل ۱۲۶ قانون اساسی، به منظور سازماندهی و انسجام بخشی به ماموریت‌ها و وظایف مربوط به حوزه‌های امور اداری و استخدامی و برنامه و بودجه تصویب کرد که وظایف رییس جمهوری در امور برنامه و بودجه، در قالب سازمان برنامه و بودجه کشور از جانب «معاون رییس جمهور و رییس سازمان برنامه و بودجه کشور» اداره شود.
** اهم وظایف سازمان برنامه و بودجه
از اهم وظایف سازمان برنامه و بودجه می توان به مواردی نظیر انجام مطالعات و بررسی‌های اقتصادی، اجتماعی و پیش‌بینی منابع کشور به منظور تهیه و تنظیم سیاست‌ها و برنامه‌های بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت و همچنین بودجه‌های سالانه، مطالعه، بررسی و انجام امور مربوط به برنامه‌ریزی در چارچوب نظام برنامه‌ریزی کشور و پیشنهاد خط مشی‌ها و سیاست‌های مربوط به بودجه کل کشور به شورای اقتصاد اشاره کرد.
تخصیص منابع کشور برای فعالیت‌های جاری و عملیات عمرانی در چارچوب برنامه‌ها و سیاست‌های توسعه کشور ، نظارت مستمر بر اجرای برنامه‌ها و پیشرفت سالانه آنها، تعیین ضوابط اقتصادی، اجتماعی، فنی، و مالی به منظور ارزیابی فعالیت‌های انجام شده در دستگاههای اجرایی، ارزشیابی کارآیی و عملکرد دستگاههای اجرایی کشور و گزارش آن به رئیس جمهوری و تشخیص صلاحیت و طبقه‌بندی مهندسان مشاور و پیمانکاران و ارزیابی مداوم فعالیت‌های آنها از دیگر وظایف این سازمان به شمار می آید.
دو وظیفه دیگر سازمان، تعیین معیارها، ضوابط و تنظیم اصول کلی و شرایط عمومی قراردادهای مربوط به طرح‌های عمرانی و مشخص کردن وام‌ها و اعتبارات خارجی مورد نیاز برای برنامه‌ها و طرح‌ها (مادۀ 25 قانون برنامه و بودجه) است.
** چه کسانی بر کرسی ریاست سازمان برنامه و بودجه تکیه زدند
ابوالحسن ابتهاج، صفی اصفیا، مهدی سمیعی، خداداد میرزا فرمانفرمائیان، عبدالمجید مجیدی، حسین کاظم زاده، علی هزاره، محمد یگانه، منوچهر آگاه، مرتضی صالحی، خسرو هدایت و احمد آرامش به ترتیب روسای پیش از انقلاب سازمان برنامه و بودجه بودند.
و اما در دورن پس از انقلاب به ترتیب علی اکبر معین فر، عزت الله سحابی، موسی خیر، محمد تقی بانکی، مسعود روغنی زنجانی، حمید میرزاده، محمد علی نجفی، محمد رضا عارف، محمد ستاری فر، حمیدرضا برادران شرکا، فرهاد رهبر، منصور برقعی، ابراهیم عزیزی، بهروز مرادی و محمدباقر نوبخت ریاست این سازمان را بر عهده داشتند.
در این گزارش، نگاهی کوتاه به روسای سازمان برنامه و بودجه در زمان بعد از انقلاب اسلامی داریم که بدین شرح است:
** نخستین رئیس برنامه و بودجه بعد از انقلاب
«علی اکبر معین فر» در سال 1306 در تهران به دنیا آمد. در سال 1326 در آزمون ورودی دانشکده فنی دانشگاه تهران ثبت نام و رشته راه و ساختمان را برای ادامه تحصیل انتخاب کرد. او مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته مهندسی زلزله از دانشگاه واسدا توکیو اخذ کرد.
موضوع مهندسی زلزله و اساساً طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله در کشور، با نام علی‌اکبر معین‌فر شروع می‌شود. وی اساساً به همین دلیل، بنا به درخواست «ابوالحسن بهنیا» که ریاست دفتر فنی سازمان برنامه و بودجه را بعهده داشت، به آن سازمان دعوت بکار شد.
ایجاد شبکه شتاب‌نگاری کشور از خدمات بنیادی معین‌فر در زمان فعالیت در دفتر فنی سازمان برنامه و بودجه بود. همچنین معین‌فر در سازمان برنامه و بودجه شروع کننده بسیاری از آئین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های فنی بود و علاوه بر استاندارد 519 که شاید قدیمی‌ترین دستورالعمل فنی در صنعت ساختمان ایران باشد، «آئین‌نامه بتن ایران» در زمان تصدی ایشان در سازمان شروع شد و ابتدا با عناوین دستورالعمل‌های 1–18 تا 5–18 منتشر گردید. تدوین مجموعه مقررات ملی در وزارت مسکن و شهرسازی یکی دیگر از خدمات معین‌فر به‌شمار می‌رود.
** تثبیت جایگاه سازمان برنامه در نظام اقتصادی
«عزت الله سحابی» (1358- 1359) که در سال 1309 و در تهران متولد شد. رئیس سازمان برنامه و بودجه در زمان دولت مهدی بازرگان بود. وی دانش‌آموخته رشته مهندسی مکانیک دانشکده فنی دانشگاه تهران بود. او در سال‌های 1327 و 1328 در مجله «فروغ علم» و در سال‌های 1331 و 1332 در مجله «گنج شایگان» به عنوان سردبیر این نشریات فعالیت می‌کرد و در سال 1358 یعنی در سن 49 سالگی به درخواست مهدی بازرگان (دایی همسرش) و پدرش یداله سحابی به ریاست سازمان برنامه و بودجه انتخاب شد. از مهمترین اقداماتی که در زمان ریاست وی در سازمان برنامه صورت گرفت می توان به تصویب قانون تجارت خارجی و قانون تشکیل مراکز تهیه و توزیع اشاره کرد. از دیگر فعالیت های مهم وی در سازمان برنامه و بودجه تثبیت جایگاه سازمان برنامه در نظام اقتصادی کشور بود که این بحث از زمان ریاست معین فر در سازمان برنامه و بودجه مطرح شده بود.
** رئیس انقلابی سازمان برنامه و بودجه
«موسی خیر» (1359- 1360) که فارغ التحصیل دانشکده فنی دانشگاه تهران بود در سال 1359 در زمان دولت شهید «محمدعلی رجایی» به عنوان رئیس سازمان برنامه و بودجه انتخاب شد و پس از مدتی نیز به رئیس انقلابی سازمان برنامه و بودجه مشهور شد.
ازمهمترین اقداماتی که در زمان ریاست وی صورت گرفت، تعطیلی سازمان برنامه و بودجه به مدت یک هفته به منظور بازسازی و پاکسازی آن از کارکنان ضدانقلاب بود. دلیل این اقدام وی ایجاد هماهنگی کامل بین نیروها و برکناری نیروهای مخالف بود.
** تهیه اولین برنامه توسعه پس از انقلاب
پس از موسی خیر نوبت به «محمدتقی بانکی» (1360-1363) رسید. او در سن 35 سالگی به سمت معاون بودجه ریزی و نظارت سازمان برنامه و بودجه منصوب شد و ریاست او از سال 1360 تا 1363 ادامه داشت.
بانکی در سال 1325 در تهران به دنیا آمد و مدرک کارشناسی عمران خود را از دانشکاه تهران اخذ کرد. وی مقطع کارشناسی ارشد و دکترای خود را در دانشگاه میسوری آمریکا در رشته مدیریت شرکت های ساختمانی گذراند.
دردوران مدیریت بانکی، تشکیلات سازمان برنامه کمی انسجام خود را بازیافت و فعالیت‌های آن گسترش یافت. در همین دوران سازمان، اقدام به تهیه اولین برنامه توسعه پس از انقلاب کرد. این برنامه در سال 1361 برای اجرا در دوره پنج‌ساله 66- 1362، تهیه و به تایید شورای اقتصاد و به دنبال آن در تیرماه سال 1362 به تصویب هیات دولت رسید و آماده تقدیم به مجلس شد. این برنامه پس از طرح در مجلس شورای اسلامی و انجام بررسی‌های مقدماتی بنا به مجموعه شرایط کشور خصوصا جنگ تحمیلی در آن دوران متوقف ماند و به تصویب مجلس نرسید و امکان اجرا نیافت. این برنامه، بعدها به برنامه صفر توسعه معروف شد.
**هواداران اقتصاد آزاد در وزارت برنامه و بودجه
پس از تغییر وضعیت سازمان برنامه و بودجه به وزارت برنامه و بودجه در دی‌ماه سال 1363، «مسعود روغنی زنجانی» (1363- 1374)در اسفند1363 به سمت قائم‌مقام نخست‌وزیر در سازمان برنامه منصوب شد. پس از حدود 8 ماه فعالیت روغنی زنجانی در سمت قائم‌مقامی، وی در آبان 1364 به عنوان اولین وزیر برنامه و بودجه انتخاب شد و تا شهریور 1368 در این سمت فعالیت کرد. در دوران وزارت روغنی زنجانی یک تیم اقتصادی منسجم از هواداران اقتصاد آزاد در سازمان برنامه شکل گرفت که توانست توانمندی خود را در شناخت عملکرد اقتصاد ایران نشان دهد.
با تغییر وضعیت وزارت برنامه و بودجه به سازمان برنامه و بودجه در سال 68، روغنی زنجانی در دولت اول سازندگی (مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی) از 11 شهریور سال 1368 مجددا به سمت ریاست سازمان برنامه و بودجه انتخاب شد که در این زمان اولین برنامه توسعه جمهوری اسلامی به منظور بازسازی اقتصاد به شدت آسیب دیده نوشته شد. البته این برنامه در اجرا با مشکل رو به رو شد و به اهداف خود از جمله رشد اقتصادی دست نیافت.
پس از آن برنامه دوم توسعه اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی در یک ماده واحده و 101 تبصره برای اجرا در مدت 5 سال (1378-1374) تهیه و به هیات دولت و سپس مجلس ارائه شد و در تاریخ 20 آذر 1373به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. این برنامه نیز که در راستای برنامه اول توسعه و در جهت آزادسازی اقتصاد ایران تهیه شده به برنامه دوم تعدیل اقتصادی شهرت یافت.
** توقف برنامه دوم توسعه
پس از روغنی زنجانی، «حمید میرزاده» در سال 1374 و در سن 45 سالگی به سمت ریاست سازمان برنامه و بودجه انتخاب شد. ریاست وی تا سال 1376 ادامه داشت. او که در سال 1329 در سیرجان متولد شد، تحصیلات خود را در مقطع دیپلم ریاضی در آنجا به اتمام رساند و پس از آن در دوره کارشناسی شیمی از دانشگاه فردوسی مشهد در سال 1352 فارغ‌التحصیل شد. وی پس از انجام خدمت سربازی در سال 1354 به عنوان دبیر شیمی در دبیرستان‌های سیرجان مشغول به کار گردید. در سال 1355 برای ادامه تحصیلات به تهران آمد و در پلی تکنیک تهران برای دوره کارشناسی ارشد مهندسی پلیمر پذیرفته و در سال 1357 فارغ‌التحصیل شد و از فروردین 1358 به عنوان عضو هیئت علمی در دانشگاه شهید باهنر کرمان استخدام گردید. در سال 1373 موفق به دریافت درجه دکترا در همین رشته از دانشگاه نیو ساوت ولز استرالیا شد.
در دوران میرزاده، برنامه دوم در اجرا به دلیل کاهش درآمد نفت، افزایش نرخ ارز، افزایش شدید نرخ تورم و بحران بدهی‌های خارجی و در پی آن فشار افکار عمومی در بخش‌های اصلی آن از جمله آزاد سازی نرخ ارز متوقف شد.
** ریاست استاد ریاضیات
«محمدعلی نجفی» (1376- 1379) در 1330 در تهران به دنیا آمد و در دبیرستانی واقع در ناصر خسرو تحصیلات متوسطه خود را با مدرک دیپلم ریاضی به پایان رساند. برای تحصیل مهندسی وارد دانشگاه صنعتی شریف شد و بعدها به رشته ریاضی رو آورد. پس از لیسانس ریاضی در مهر 1353 وارد دوره تکمیلی موسسه فناوری ماساچوست شد. هر چند تحصیلات خود را در این مقطع ناتمام رها کرد.
او در سال 1376 یعنی در سن 46 سالگی رییس سازمان برنامه و بودجه شد و ریاستش تا سال 1379 ادامه داشت.
برنامه سوم توسعه اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی به دست کارشناسان سازمان برنامه در زمان ریاست وی تهیه شد. سازمان برنامه، برنامه سوم را در 3 بخش، 26 فصل و 199ماده برای اجرا در مدت 5سال (1383-1379) تهیه و به هیات دولت ارائه داد. این برنامه در تاریخ 17فروردین سال 1379 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.
ادامه دارد ...
پژوهش** م . ا ** 1776
